दशमोऽध्याय:
श्रीगणेशाय नमः
वक्रतुंड गणाधिपती ॥ विद्यार्णवा कळासंपत्ती ॥ भक्तवरदा हरिसी आर्ती ॥ मंगळमूर्ती गजानना ॥१॥
जयजयाजी आदिनाथा ॥ मायाचक्रचालका अनंता ॥ सर्वाधीशा भगवंता ॥ साक्षात् अक्षय मोक्ष तूं ॥२॥
तरी मागिले अध्यायीं निरुपण ॥ श्रीगोरक्षाचा पावोनि जन्म ॥ उपरी सेवूनि कनकगिरी ग्राम ॥ विद्यार्णवी तो केला ॥३॥
तरी ती विद्या कोण कैसी ॥ सकळ कळा श्लोकराशी ॥ भविष्योत्तरपुराणासी ॥ निरोपितों श्रीश्रोतियां ॥४॥
श्लोक ॥ ब्रह्मज्ञान रसायन कविता ॥ वेद शास्त्र ज्योतिष तथा ॥ व्याकरण धनुर्धर ॥ जलतरंगता ॥ संगीत काव्य अकरावें ॥५॥
अश्वारोहण कोकशास्त्र निपुण नाट्य तथा चार ॥ चतुर्दश विद्यांचा सागर ॥ पूर्णपणें भरलासे ॥६॥
टीका ॥ प्रथम सांगून ब्रह्मज्ञान ॥ स्वमुखीं केल्या परायण ॥ विश्व आणि विश्वंभर दोन भावचि ॥ ऐसा नुरविला ॥७॥
कीं बहुत जे अर्थप्रकार ॥ जीवजंतु चराचर ॥ तो ऐक्यमेळीं सकळ विस्तार ॥ मीच ऐसें भाविलें ॥८॥
कर्माकर्म सत्कर्मराशी ॥ त्या नुरल्याचि कोणीही बीजांकुराशीं ॥ वासना देऊनि योगफांसीं ॥ कामनेते नुरवितो ॥९॥
ऐशा एकमेळें करुन ॥ गोरक्ष झाला सनातन ॥ एवंच सकळ ब्रह्मज्ञान ॥ उपदोशिलें गुरुनाथें ॥१०॥
मग पूर्णपणाचें पात्र होऊनी ॥ वसुधेकल्प अव्यक्त भुवनीं ॥ सर्व आत्मरुप माननी ॥ तत्स्वरुपीं प्रगटेल ॥११॥
याउपरी वातापित्तकफहारक ॥ रसायनविद्या सकळिक ॥ किमया करणें धातु अनेक ॥ हातवटी सांगितली ॥१२॥
कवित्व रसाळ नवरस ॥ गणादि निरोपी दीर्घ र्‍हस्व ॥ व्यक्त अर्थलिंगप्रकरणास ॥ व्यक्ताव्यक्त सांगितलें ॥१३॥
याउपरी वेदाध्ययन ॥ सूक्तऋचेंत केला प्रवीण ॥ दीर्घर्‍हस्वें छंदें निपुण ॥ स्वस्ति छंदीं अवघे गुण पैं केला ॥१४॥
ऋक् अथर्वण यजुर्वेद ॥ सामवेदादि सांगूनि प्रसिद्ध ॥ उपरि विद्या ज्योतिषसिद्ध ॥ परिपूर्ण सांगितली ॥१५॥
सारस्वत किरात कोश ॥ कौमुदी रघु हरिवंश ॥ पंच काव्यें मीमांस ॥ साही शास्त्रें निवेदिलीं ॥१६॥
यावरी धनुर्धरविद्यानिपुण ॥ सकळ शस्त्रीं केला प्रवीण ॥ तीं सकळ अस्त्रें कोण कोण ॥ नामें तयांचीं ऐकिजे ॥१७॥
वातास्त्र आणि जलदास्त्र ॥ उभीं उभी कामास्त्र ॥ वाताकर्षण बळ स्वतंत्र ॥ पर्वतास्त्र सांगितलें ॥१८॥
वज्रास्त्र वासवशक्ति ॥ नागास्त्र खगेंद्र संजीवनी ती ॥ ब्रह्मास्त्रादि निवारणशक्ती ॥ रुद्रास्त्र सांगितलें ॥१९॥
विरक्तास्त्र दानवास्त्र ॥ पवनास्त्र आणि कालास्त्र ॥ स्तवन महाकार्तिकास्त्र ॥ स्पर्शविभक्तास्त्र निवेदिलें ॥२०॥
यावरी साबरीविद्या कवित्व ॥ प्रत्यक्ष करुनि सकळ दैवत ॥ तयांचा वरदपाणी निश्वित ॥ गोरक्षमौळीं मिरवला ॥२१॥
तीं दैवतें कोण कोण ॥ बावन्न वीर असती जाण ॥ नरक कालिका म्हंमदा उत्तम ॥ महिषासुर आराधिला ॥२२॥
झोटिंग वेताळ मारुती ॥ अस्त्रवीर मद्रपती ॥ मूर्तिमंत सीतापती ॥ वरदमौळीं स्पर्शीतसे ॥२३॥
परम जादरीं आलिंगून ॥ श्रीराम घेत चुंबन ॥ म्हणे होई सनातन ॥ कीर्तिध्वज मिरविजे ॥२४॥
यावरी प्रत्यक्ष गजवदन ॥ तोहि उतरला सहस्त्रकिरण ॥ गोरक्षातें अंकीं घेऊन ॥ वरदमौळी स्पर्शीतसे ॥२५॥
यावरी अष्टभैरव उग्र ॥ तेही पातले तेथें समग्र ॥ सिद्धभैरवादि काळभैरव सांग ॥ बाळभैरवादि पातले ॥२६॥
वीरभैरवादि गणभैरव ॥ ईश्वरभैरव रुद्रभैरव ॥ भस्मभैरवादि महादेव ॥ अपर्णापति पातला ॥२७॥
तेणें घेऊनि अंकावरतें ॥ मुख कुरवाळिलें वरदहस्तें ॥ खेळतां बाबर धांवोनि येती ॥ तेही देती आशीर्वचन ॥२८॥
मुंडा चामुंडा शंखिनी डंखिनी ॥ कुंड रंडा भालंडा यक्षिणी ॥ चंडा वंडिका प्रत्यक्ष येऊनी ॥ वर गोरक्षा देती त्या ॥२९॥
यावरी प्रगटूनि जलदैवत ॥ तेव्हा त्यातें वर ओपीत ॥ कुमारी धनदा नंदा विख्यात ॥ देखता त्या गोमट्या ॥३०॥
लक्ष्मी प्राज्ञा बाला बगला ॥ नववी दैवत प्रत्यक्ष विमला ॥ ऐशा जलदेवता येऊनि तत्काला ॥ वर ओपिती बाळातें ॥३१॥
यावरी प्रत्यक्ष अष्टसिद्धी ॥ होऊनि वर ओपिती वरमादी ॥ आणिमा गरिमा विशाळबुद्धी ॥ महिमा प्रकामें पातली ॥३२॥
प्रथिमा प्राची वशित्वा सातवी ॥ तेवीं ती सिद्धी महादेवी ॥ सज्ज करुनि अस्त्रकार उभवी ॥ अष्टसिद्धी तत्काळ त्या ॥३३॥
असो बावन्न वीरांसहित ॥ श्रीराम सूर्य जाहला प्राप्त ॥ सर्वत्र ओपूनि मौळी हस्त ॥ विद्या करीं ओपिती ॥३४॥
असो वर देऊनि सद्विद्येसी ॥ सर्वत्र बंदिती मच्छिंद्रासी ॥ म्हणती महाराजा गोरक्षासी ॥ तपालागीं बैसवीं ॥३५॥
तपीं होआं अनुष्ठान ॥ तेणे बळ चढे पूर्ण ॥ मग ही विद्या तपोधन ॥ लखलखीत मिरवेल ॥३६॥
जैसें खडग शिकले होतां ॥ मग भय काय तें शत्रु जिंकितां ॥ तेवीं तपोंबळ आराधितां ॥ सामर्थ्य सत्ता वाढेल ॥३७॥
ऐसें वदोनि सकळ देव ॥ पाहते झाले आपुलाले गांव ॥ रामसूर्यादि महादेव ॥ बावन्न वीरादि पैं गेले ॥३८॥
यावरी इंद्र वरुण अश्विनी ॥ गणगंधर्वादि पातले भुवनीं ॥ वर देती तयालागुनी ॥ सकळ गेले स्वस्थाना ॥३९॥
याउपरी कोणे एके दिवशीं ॥ गोरक्ष घोकितां सद्विद्येसी ॥ मंत्रसंजीवनी पाठ मुखासी ॥ करीत बैसला होता तो ॥४०॥
जवळी नसतां मच्छिंद्रनाथ ॥ बैसला होता एकांतांत ॥ तों गांवचीं मुलें खेळत खेळत ॥ तया ठायीं पातलीं ॥४१॥
हातीं कवळूनि कर्दमगोळा ॥ मुलें खेळती आपुलें मेळां ॥ तों गोरक्षापासीं येऊनि आगळा ॥ बोल बोलती सकळीक ॥४२॥
म्हणती गोरक्षा ऐक वचन ॥ आम्हीं आणिला बहुत कर्दम ॥ तरी शकट करुनि दे उत्तम ॥ आम्हालागी खेळावया ॥४३॥
येरु म्हणे शकट मजसी ॥ करुं येत नाहीं निश्वयेंसी ॥ येत असेल तुम्हां कोणासी ॥ तरी करुनि कां घ्या ना ॥४४॥
ऐसें ऐकतां मुलांनी वचन ॥ करीं कर्दम कवळून ॥ आपुलालें करें करुन ॥ शकट रचिती चिखलाचा ॥४५॥
कर्दमचक्र काष्ठ व्यक्त ॥ शकट केला यथास्थित ॥ वरीं उदेलें कल्पनेंत ॥ शकटा सारथी असावा ॥४६॥
म्हणूनि कर्दम घेऊनि गोळा ॥ मुलें रचिती कर्दमपुतळा ॥ परी तो साधेना मुलां सकळां ॥ मग गोरक्षातें विनविती ॥४७॥
म्हणती गोरक्षा आम्हांप्रती ॥ साह्य देई शकटसारथी ॥ आम्हां साधेना कर्दमनीती ॥ तरी तूं करुनि देईं कां ॥४८॥
अगा तूं सगळ मुलांचे गणी ॥ वयोवृद्ध अससी प्राज्ञी ॥ तरी आम्हांसी सारथी करुनी ॥ सत्वर देई खेळावया ॥४९॥
ऐसें ऐकतां मुलांचें वचन ॥ म्हणे कर्दम आणूनि द्या देतों करुन ॥ परी ही वासना भविष्यकारण ॥ गोरक्षाते उदेली ॥५०॥
जैसे ज्याचे पूर्वानुक्रम ॥ तैसी बुद्धि येत घडून ॥ जेवीं बीज पेरिल्या समान ॥ तोचि तरु हेलावे ॥५१॥
पहा मातेच्या द्वेषउद्देशी ॥ ध्रुव बैसला अढळपदासी ॥ तेसेंचि वासनालेशीं ॥ क्षीरोदधि उपमन्या ॥५२॥
कीं गांधारींचा होता अंत ॥ म्हणूनि पार्था सुचला अर्थ ॥ अकिंचन तो वायुसुत ॥ ध्वजस्तंभी मिरवला ॥५३॥
कीं सीतासतीच्या उद्देशीं ॥ लंकेमी राहिली येऊनि विवशी ॥ तिनें भक्षुनि दशाननासी ॥ राक्षसकुळ भक्षिलें ॥५४॥
पहा अनुसर्गकर्म कैसें ॥ त्याचि राक्षसीं वंशलेशें ॥ चिरंजीव होऊनि लंकाधीश ॥ भोग भोगी विभीषण ॥५५॥
तस्मात् बोलावयाचें हेंचि कारण ॥ बुद्धि संचरे पूर्वकर्माप्रमाण ॥ पुढें उदयाते करभंजन ॥ येणार होते महाराज ॥५६॥
नवनारायण करभंजन परम ॥ उदय पावणार गहन नाम ॥ म्हणूनि गोरक्षा इछाद्रुम ॥ चित्तधरेतें उदेला ॥५७॥
मग हातीं घेऊनि कर्दमगोळा ॥ रचिता झाला उत्तम पुतळा ॥ परी रसने पाठ संजीवनी आगळा ॥ होत असे मंत्राचा ॥५८॥
त्यांत विष्णुवीर्य उपचार ॥ पीपयूमांडणी जल्पत स्मर ॥ एवंविधि संजीवनीमंत्र ॥ पाठ होता गोरक्षा ॥५९॥
मुखीं पाठ हस्तें पुतळा ॥ पूर्णपणीं होतां कर्दमगोळा ॥ महाभागीं भाग सबळा ॥ व्यक्त असे तत्त्वांचा ॥६०॥
तेणेंकरुनि पंचभूत ॥ दृश्यत्व पावले संजीवनीअर्थ ॥ करमंजन ते संधींत ॥ प्रेरक झाला जीवित्वा ॥६१॥
अस्थिमांस त्वचेसहित ॥ अकार दृश्य झाला त्यांत ॥ पुढें शब्द आननांत ॥ अकस्मात उदेला ॥६२॥
उदय होता करी रुदन ॥ तें पाहिलें सकळ बाळांनीं ॥ म्हणती भूत आणिलें गोरक्षांनी ॥ पळा पळा येथूनियां ॥६३॥
ऐसें बोलतां एकमेकांत ॥ सकळ होऊनि भयभीत ॥ सांडूनि खेळ सकळ अर्थ ॥ पळूनि गेलें वातगती ॥६४॥
हदयीं दाटूनि भयकांपरा ॥ मुलें कांपती थरथरां ॥ आरडत बरडत मच्छिंद्र आधारा ॥ पळोनियां पैं गेलीं ॥६५॥
ऐशापरी मुलें भयग्रस्त ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ मग पाचारुनि सकळ मुलातें ॥ आश्वासूनि पुसतसे ॥६६॥
म्हणे बाळां होय थरथराट ॥ का रे कांपतां सांगा वाट ॥ येरी मुळाहूनि सकळ बोभाट ॥ मच्छिंद्रातें निवेदिला ॥६७॥
म्हणे कर्दमाचा शकटसारथी ॥ करवीत होतों गोरक्षाहातीं ॥ तों बालतत्त्वपणीं भूतमती ॥ कर्दम लोपूनि संचरली ॥६८॥
तें भूत अद्यापि आहे लहान ॥ परी क्षणैक होईल स्थूळवटपण ॥ आम्हांलागी करील भक्षण ॥ म्हणूनियां पळालों ॥६९॥
परी आम्ही आलों येथें पळून ॥ मागूनि गोरक्षनाथ येत होता धांवून ॥ त्यासी भक्षिलें असेल भूतानें ॥ यांत संशय नसेचि ॥७०॥
मच्छिंद्र ऐसी ऐकूनि वार्ता ॥ साशंकित झाला चित्ता ॥ चित्तीं म्हणे मुलें वार्ता ॥ सांगती काय तें नोहे ॥७१॥
अवचट भूत कैसें व्यापिलें ॥ तें पाहूनि बाळ भ्यालें ॥ तरी आतां जाऊनि नहिलें ॥ गोचर करावे निजदृष्टीं ॥७२॥
मग आश्वासूनि सकळ मुलां ॥ निकट बैसवूनि पुसे त्यांला ॥ कोणत्या ठायीं संचार झाला ॥ भूताचा तो मज सांग ॥७३॥
येरी म्हणती बावा ऐक ॥ भूत तेव्हां होतें बाळक ॥ आतां थोर फोडोनि हांक ॥ भक्षील आम्हां वाटतस्से ॥७४॥
मच्छिंद्र म्हणे मी असतां ॥ तुम्हां भय नसे सर्वथा ॥ चला जाऊं भूतासीं आतां ॥ शिक्षा करुं आगळी ॥७५॥
मुले म्हणती मच्छिंद्रनाथ ॥ तुम्ही जाऊं नका तेथ ॥ बालर्ककिरण आहे भूत ॥ तुम्हां भक्षील तेचि घडी ॥७६॥
मच्छिंद्र म्हणे दुरुन ॥ दाखवा भूताचा ठिकाण ॥ मग तीं बाळें अवश्य म्हणोन ॥ दुरुनी ठाव दाविती ॥७७॥
यापरी इकडे गोरक्षनाथ ॥ तोही पळाला होऊनि भयग्रस्त ॥ मुलाचें मंडळ सांडूनि एकांतीं ॥ लपोनियां बैसला ॥७८॥
भूत भूत ऐसें म्हणून ॥ मुलें पळालीं आरोळ्या देऊन ॥ तेव्हांचि गेला होता पळून ॥ भूतभयेंकरोनियां ॥७९॥
ठाव लक्षूनि परम एकांत ॥ बैसला होता शुचिष्मंत ॥ परी हदय धडधडीत अत्यंत ॥ भूत येईल म्हणोनियां ॥८०॥
येरीकडे मच्छिंद्राते ॥ ठाव दाविती मुलें समस्त ॥ परी दूरचि असती यत्किंचित ॥ सन्निध न येत भयानें ॥८१॥
जैसा राजभयाचा तरणी ॥ लखलखीत मिरवत असतां अवनीं ॥ मग दुष्कृत चोर जार जारणी ॥ दर्शनार्थ ते न येती ॥८२॥
कीं रामनामबोधोत्तर ॥ असतां भूत न ये समोर ॥ कीं पीयूषीं विपदृष्टिव्यवहार ॥ कदाकाळीं चालेना ॥८३॥
तन्न्यायें मुलें भिऊन ॥ दुरुनि दाविती मच्छिंद्रा ठिकाण ॥ म्हणती याचि ग्रामांतून ॥ भूत प्रगट जाहलें ॥८४॥
मग त्या ग्रामांत मच्छिंद्रनाथ ॥ मुलें दावितां सधट जात ॥ तों बाळ टाहा आरडत ॥ महीलागीं उकिरडा ॥८५॥
बालार्ककिरणी तेज लकाकत ॥ मुखीं टाहा टाहा वदत ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथें ॥ करभंजन ओळखिला ॥८६॥
हदयीं धरुनि लबडसवडी ॥ बाळ उचलोनि घेतला आवडीं ॥ मग लगवगी गांवाबाहेर अतितांतडीं ॥ बाळासह पावला ॥८७॥
तें सकळ मुलें पाहूनी ॥ पळतीं झालीं प्राण घेऊनि ॥ म्हणे नाथांनी भूत धरोनी ॥ आणिलें आतां बरें नसे ॥८८॥
आतां त्या भूतासी देईल सोडून ॥ मग तें आपल्या पाठीसी लागून ॥ एकएकासी भक्षील धरुन ॥ ऐसें म्हणून पळताती ॥८९॥
पळता पडती उठूनि जाती ॥ भयेंकरुनि सांदींत दडती ॥ हदयीं धडधडा अर्थार्थ चित्तीं ॥ लपोनियां बैसला ॥९०॥
येरीकडे बाळ घेऊन ॥ गोरक्षा पाहे मच्छिंद्रनंदन ॥ सदनीं सदनीं हांका मारुन ॥ गोरक्षातें पुकारी ॥९१॥
परीं ज्या सदनी जाय जती ॥ ते सदनींचीं मुलें आरडूनि उठती ॥ आई आई बया बया म्हणती ॥ आणिक पळती पुढारां ॥९२॥
परी सदनींसदनींचे जन ॥ नाथा पुसती हाटकून ॥ भय काय दाविलें मुलांकारण ॥ म्हणूनि आरडूनि पळताती ॥९३॥
कोणाचें मूल घेवोनि ॥ फिरतां तुम्ही सदनी सदनी ॥ येरी म्हणे गोरक्ष नयनी ॥ पाहेन तेव्हां सांगेन ॥९४॥
ऐसें बोलूनि पुढें जात ॥ तों पातला गोरक्ष होता जेथ ॥ उभा राहोनि अंगणांत ॥ गोरक्षातें पाचारी ॥९५॥
ऐकूनि श्रीगुरुची वाणी ॥ गोरक्ष निघाला सदनांतुनी ॥ परी येतांचि बाळ पाहिला नयनी ॥ पुन्हां आरडूनि पळे तो ॥९६॥
हा विषर्यास पाहुनि नयनीं ॥ मच्छिंद्र विचारी आपुले मनीं ॥ गोरक्ष व्यापला भयेकरुनी ॥ बाळ येथें ठेवावें ॥९७॥
मग स्वगिरींचे काढूनि वसन ॥ त्यावरी निजविलें बाळरत्न ॥ मग त्या सदनीं संचरुन ॥ गोरक्षापासीं पातला ॥९८॥
जातां कवळूनि धरिले हदयीं ॥ म्हणे वाहसी व्यर्थ भयप्रवाहीं ॥ तें भूत नाहें मनुष्यदेहीं ॥ करभंजन उदेला ॥९९॥
परी तयाची उदयराहाटी ॥ सांग जाहली निर्भय पोटीं ॥ येरी म्हणे मुलांसाठी ॥ खेळत होतो महाराजा ॥ ॥१००॥
हाति घेऊनि कर्दमगोळा ॥ पूर्णपणीं रचिला पुतळा ॥ परी नेणों कैशी झाली कळा ॥ भूत त्यांत संचरलें ॥१॥
लोपूनि सकळ कर्दमनीती ॥ दिसूं आलीं मानवाकृती ॥ तेणें भय व्यापूनि चित्तीं ॥ पळालों मी मुलांसह ॥२॥
यावरी मच्छिंद्र बोले वाणी ॥ तूतें सांगितली संजीवनी ॥ तो मंत्र घोकितां क्षणीं ॥ करीत होतासी काय तूं ॥३॥
येरी म्हणे आज्ञा तुमची ॥ भंगिली नाहीं शपथ पायांची ॥ खेळतां वाणीं मंत्राची ॥ सांडिलीं नाहीं महाराजा ॥४॥
कर्दमपुतळा करितां हातीं ॥ परी मंत्र सांडिला नाहीं उक्तीं ॥ चुकलों नाहीं शिक्षेहाती ॥ ओपू नका गुरुनाथा ॥५॥
ऐसी ऐकतां गोरक्षवाणी ॥ मच्छिंद्र तोषला आपुले मनीं ॥ म्हणे बा बरी केली करणीं ॥ ऊठ आतां वेगेंसी ॥६॥
मुख कवळूनि चुंबन घेत ॥ हास्य मानूनि कुरवाळीत ॥ म्हणे होई आतां स्वस्थ ॥ चाल वेगीं पाडसा ॥७॥
येरी म्हणे गुरुनाथा ॥ तुम्हीं आणिलें आहे भूता ॥ तें मज खाईल प्रांजळ आतां ॥ बाहेर नेऊं नका जी ॥८॥
मच्छिंद्र म्हणे ऐक मात ॥ हें बाळ नसे रे भूत ॥ तुवा घोकोनि संजीवनीत ॥ मनुष्यपुतळा तो झाला ॥९॥
जैसा गौरउकिरडां स्थान ॥ बाळ झालासी उत्पन्न ॥ त्याच नीती खेळतां कर्दम ॥ बाळ उदयातें आलें हो ॥११०॥
ऐसी ऐकतां गुरुगोष्टी ॥ म्हणे भूत नोहे तपीजेठी ॥ मच्छिंद्र म्हणे भय पोटीं ॥ सांडीं मनुष्य तें असे ॥११॥
ऐसें ऐकूनि प्रांजळ मत ॥ मग श्रीगुरुचा धरुनि हात ॥ बाळ होतें चीरपदरांत ॥ तयापासी पातले ॥१२॥
बाळ उचलोनि मछिंद्रनाथ ॥ आपल्या शिबिरा घेऊनियां जात ॥ गोदुग्ध आणूनि पान त्वरित ॥ ते बाळका पैं केलें ॥१३॥
यावरी वसनझोंळी करुन ॥ आंत घातला गहिनीनंदन ॥ यावरी तया गावींचें जन ॥ शिबिरापाशीं पातले ॥१४॥
नाथचरणीं अर्पूनी माथा ॥ पुसती हे नाथ समर्था ॥ बाळ कोणाचें हालवितां ॥ श्रवण करु इच्छितो ॥१५॥
मग झाला वृत्तांत मच्छिंद्रनाथ ॥ तयां ग्रामस्थां निवेदित ॥ तो ऐकूनि सकळ वृत्तांत ॥ आश्चर्य करिती क्षणोक्षणीं ॥१६॥
म्हणे धन्य धन्य संजीवनी ॥ हा कलींत उदेला उशनामुनी ॥ परी त्याही प्रत्यक्ष सर्वगुणी ॥ नाथ मच्छिंद्र वाटतो ॥१७॥
पहा पहा हा गुरुदैत्य ॥ शवशरीरा सावध करीत ॥ परी त्या म्हणाया जडदेहस्थ ॥ जीवदशा व्यापीतसे ॥१८॥
तरी तैसा नोहे मच्छिंद्रनाथ ॥ कदंमपुतळा केला जिवंत ॥ तस्मात् शुक्र तो त्या तुलनेंत ॥ सहस्त्रभागी दिसेना ॥१९॥
तरी उशना न म्हणूं संमती ॥ द्वितीय ब्रह्मा पातला क्षितीं ॥ तीही संमत गौण चित्तीं ॥ मच्छिंद्रभाग्य दिसतसे ॥१२०॥
पहा पहा विधिराज ॥ उत्पन्न करी जगा सहज ॥ तरी मूळ त्यांत असे बीज ॥ बीजासमान रुख होय ॥२१॥
यावरी आणिक दुसरा अर्थ ॥ विधी स्वअंगें उत्पत्ति करीत ॥ तैसा नोहे मच्छिंद्रनाथ ॥ शिष्याहाती करविला ॥२२॥
महाबीजावीण जाण ॥ कर्दमी केला मनुष्य उत्पन्न ॥ तस्मात् धन्य विधीहून ॥ मच्छिंद्रनाथ मिरविला ॥२३॥
ऐसें परस्परें भाषण ॥ करिती गांवींचे सकळ जन ॥ यावरी बोलती नाथाकारण ॥ नाथानिकट बैसूनियां ॥२४॥
म्हणती महाराजा प्रतापतरणी ॥ बाळाचे कष्ट करुं जाणे जननी ॥ ती तों बाळका न दिसे करणी ॥ गैवीनंदन हा असे ॥२५॥
पहा बाळाचे कष्ट उत्कृष्ट ॥ पुरुषा होईनात ते नाथा श्रेष्ठ ॥ तरी यासी धर्मजननी वरिष्ठ ॥ करुनि द्यावी महाराजा ॥२६॥
तीतें बाळक करीं अर्पण ॥ करील तयाचें संगोपन ॥ तुम्हांलागीं कष्ट दारुण ॥ होणार नाहीत महाराजा ॥२७॥
ऐशी ऐकतां जगाची वाणी ॥ मान तुकावी मच्छिंद्रमुनि ॥ म्हणे बा ते धर्मजननी ॥ कोणती करावी महाराजा ॥२८॥
ऐसें बोलतां मच्छिंद्रनाथ ॥ विचार करिताती ग्रामस्थ ॥ तों ग्रामामाजी विप्रगृहांत ॥ मधुनामा नांदतसे ॥२९॥
तयाची कांता लावण्यखाणी ॥ पतिव्रता धर्मपत्नी ॥ सत्य संचित सर्वज्ञानी ॥ ज्ञानकळा पै असे ॥१३०॥
नामें कौतुका असे गंगा ॥ निर्मळपणीं असे अभंगा ॥ पतिसेवे अंतरंगा ॥ जगामाजी मिरवली ॥३१॥
उदरीं नाहीं संतति ॥ तेणें विव्हळ प्रेम चित्तीं ॥ संततीविण कामगती ॥ संसार ते वेदना ॥३२॥
सदा वाटे हुरहुर ॥ लोकांचे पाहूनि किशोर ॥ चिंत्ती पाहूनि चिंत्ती गहिर ॥ साशंकित होताती ॥३३॥
नाना यत्न संततीसाठीं ॥ करुनि बैसले होते जेठी ॥ उपाय न चाले परम कष्टी ॥ जगामाजी मिरविला ॥३४॥
ऐसे असतां उभय जन ॥ तों दैवें उदेला ॥ मांदुसाकारण ॥ ग्रामस्थांकरीं तयाचें स्मरण ॥ अकस्मात पैं झालें ॥३५॥
जैसा द्रोणाचा विषमकाळ ॥ निवटावया उदेला उत्तम वेळ ॥ सहजखेळीं गांधारी बाळ ॥ विटी कूपांत पडियेली ॥३६॥
कीं रत्नांची होणें उत्पत्ती ॥ म्हणोनि देवदानवमती ॥ अब्धिमंथनी उदेली चित्तीं ॥ एकभावेंकरुनियां ॥३७॥
तन्न्यायें मधुविप्राचें ॥ दैव उदेलें जगमुखें साचें ॥ म्हणूनि स्मरण निघालें त्याचें ॥ मान्य पडलें सर्वांसी ॥३८॥
मग मच्छिंद्रनाथा विनवणी करुन ॥ म्हणती महाराजा मधुब्राह्मण ॥ तयाची कांता परम सगुण ॥ ज्ञानकळा असे कीं ॥३९॥
तो वोपूनि बाळ गोमट ॥ तेथेचि होईल पूर्ण शेवट ॥ पुत्रार्थिया परम अनिष्ट ॥ दिवस असती महाराजा ॥१४०॥
ऐसी ऐकूनि मच्छिंद्रबाणी ॥ लावण्यराशी ॥ सदगुणवर्या जगासी ॥ नाथ पाहतांच ते चित्तासी ॥ ओळखिलें हदयांत ॥४२॥
मनांत म्हणे मच्छिंद्रनाथ ॥ उत्तम जागीं दिसून येत ॥ सकळ जग मान देत ॥ तस्मात् श्रेष्ठ आतां हे ॥४३॥
जो जगामाजी आहे भला ॥ तो तैसाचि परलोकां ठेला ॥ जो जगीं जाय मानवला ॥ परलोकीं मानवला तोचि एक ॥४४॥
आणिक भविष्य अवश्य जाण ॥ अर्थाअर्थी करी गमन ॥ मग कौतुकात्रें जवळ घेऊन ॥ बाळ ओटी ओपीतसे ॥४५॥
म्हणे माय वो माय ऐक ॥ हा बाळ आहे वरदायक ॥ नवनारायणांतील एक ॥ करभंजन मिरवला ॥४६॥
याचें होता संगोपन ॥ फेडील दृष्टीचें पारण ॥ जगामाजी स्थूलवट मान ॥ पुत्र तुझा मिरवेल हा ॥४७॥
म्हणसील हा होईल कैसा ॥ तरी कीर्तिध्वज मित्र जैसा ॥ कीं देवकीचा हरि जैसा ॥ वंद्य असे जगातें ॥४८॥
माय मी काय सांगू गहन ॥ या बाळाचें चांगुलपण ॥ मूर्तिमंत याचे सेवेकारण ॥ कैलासपती उतरेल गे ॥४९॥
तयाची निवटूनी अज्ञानराशी ॥ हा अनुग्रह होईल तयासी ॥ आणूनि ठेवील निवृत्तिपदासीं ॥ निवृत्तिनामें मिरवुनी ॥१५०॥
म्हणे हा अयोनि संभवला ॥ जगामाजी सहज गे मिरवला ॥ परी अति शहनीं नाम याला ॥ गहनी ऐसें देई कां ॥५१॥
यावरी आणिक सांगतों तुजसी ॥ आम्ही जातों तीर्थस्नानासी ॥ उपरी फिरुनि द्वादशवर्षी ॥ गोरक्षबाळ येईल गे ॥५२॥
तो यातें अनुग्रह देऊन ॥ माय गे करील सनातन ॥ परी तूं आता जीवित्व लावून ॥ संगोपनें करी याचे ॥५३॥
यावरी बोले कौतुकें सती ॥ कीं महाराजा योगमूर्ती ॥ बाळ ओपिलें माझे हातीं ॥ परी संशय एक असे ॥५४॥
तुम्ही द्वादश वरुषां आला परतोन ॥ बाळ न्याल कीं मजपासून ॥ मग कैसें जननीपण ॥ जगामाजी मिरवावें ॥५५॥
मग केल्या कष्टाचें आचरण ॥ मज मिरवेल कीं भाडायितपण ॥ तरी प्रांजळपणीं आतांचि वचन ॥ मजप्रती सांगिजे ॥५६॥
पहा पहा जी आशाबद्ध ॥ सकळ जग असे प्रसिद्ध ॥ तरी इच्छा प्रांजळ शुद्धबुद्ध ॥ एकभागीं लावा जी ॥५७॥
तुम्हां आशा असेल याची ॥ तरी तैशीच गोष्टी सांगायाची ॥ मग नाथ गोष्टी ऐकूनि तिची ॥ प्रांजळ वजन बोलतसे ॥५८॥
माये संशय सांडूनि मनीं ॥ बाळ न्यावें आपुलें सदनीं ॥ माझी आशा बाळालागुनी ॥ गुंतत नाहीं जननीये ॥५९॥
तरी तुज तुझा लाभो सुत ॥ प्रांजळपणीं मिरवो जगांत ॥ तूं माय हा सुत ॥ लोकांमाजी बोलतील ॥१६०॥
मी आणि माझा शिष्य ॥ गुंतणार नाही या आशेस ॥ हा बाळ तुमचा तुम्हांस ॥ लखलखीत बोलतों ॥६१॥
परी गोरक्ष अनुग्रह देईल यासी ॥ पुढें जाईल तीर्थस्नानांसी ॥ तूं सांभाळ तुजपाशीं ॥ चिरंजीव असो हा ॥६२॥
ऐसें बोलूनि ग्रामस्थांतें ॥ शपथपूर्वक साक्षसहित ॥ निर्मळपणीं करुनि चित्त ॥ कौतुकसदनीं बोलवी ॥६३॥
मंत्रें चर्चूनि विभूति माळा ॥ मोहनास्त्र घातलें गळां ॥ कौतुकें स्पर्शीत हदयकमळा ॥ पयोधरीं पय दाटतसे ॥६४॥
मग तें बाळ लावोनि स्तनीं ॥ गांवींच्या आणूनि सुवासिनी ॥ पालखांत घातलें प्रेमेंकरुनी ॥ गहनी नाम स्थापिलें ॥६५॥
यावरी मच्छिंद्र कांहीं दिवस ॥ तया ग्रामीं करुनि वास ॥ मग सवें घेऊनि गोरक्षास ॥ तीर्थस्नाना ॥ चालिला ॥६६॥
पुसूनि सकळ ग्रामस्थांसी ॥ निघता झाला गौरवेंसी ॥ मार्ग लक्षूनि तीर्थस्नानासी ॥ बद्रिकाश्रमीं जातसे ॥६७॥
परी मार्गी चालतां वाटोवाट ॥ श्रीगोरक्षाची घेऊनि पाठ ॥ कार्यरुपी कार्य घेऊनि अलोट ॥ परीक्षेतें पाहतसें ॥६८॥
नंतरी ते पाहतां परी विषम अशी ॥ विषम दिसती सर्व कार्यासी ॥ मग मच्छिंद्र विचार करी मानसीं ॥ तप पूर्ण नसे या ॥६९॥
मुळींच पदरी पैसा नसतां ॥ कीं दान मिरवी दांभिका व्ययसा ॥ तेवीं मंत्रहेतु तपोलेशा ॥ विना विषम आहे हा ॥१७०॥
तरी आतां बदरिकाश्रमीं ॥ बद्रीकेदार उभा स्वामी ॥ तया हातीं गोरक्ष ओपूनी ॥ तयालागीं रुझवावा ॥७१॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ उभयतां हिंडलें नाना तीर्थी ॥ मग लक्षूनि हिमाचलमार्गाप्रती ॥ बदिकाश्रमाप्रती पैं गेलें ॥७२॥
गेले परी तेथील कथन ॥ पुढिले अध्यायीं होईल श्रवण ॥ अर्थ धरुनि अपूर्ण ॥ स्वीकार करावा श्रोत्यांनीं ॥७३॥
तुम्ही विचक्षण श्रोते संत ॥ सदा तुमचा धुंडीसुत ॥ सेवेलागीं अर्थी प्राणांत ॥ ग्रंथ आदरीं मिरवितसे ॥७४॥
तुमचे कृपेचें लेवूनि भूषण ॥ नरहरिवंश पूर्ण ॥ कवि मालू धुंडीनंदन ॥ संतगणीं मिरवला ॥७५॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ दशामाध्याय गोड हा ॥१७६॥
अध्याय ॥१०॥ ओव्या ॥१७६॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार दशमाध्याय समाप्त ॥