अष्टादशाध्याय:

श्रीगणेशाय नमः

जयजयाजी करुणाकरा ॥ पंढरीअधीशा रुक्मिणीवरा ॥ भक्तपालका चकोरचंद्रा ॥ प्रेमपीयूषधारका ॥१॥

हे दीनबंधो दीनानाथ ॥ पुढें चालवीं भक्तिसारकथा ॥ मागिले अध्यायीं विरागता ॥ गोपीचंदा लाधली ॥२॥

असो पुढें आतां श्रोतीं ॥ अवधान द्यावें ग्रंथार्थी ॥ गोपीचंद सोडूनि ग्रामाप्रती ॥ वैराग्य आचरुं चालिला ॥३॥

मार्गी ग्रामोग्रामीं जात ॥ अहारापुरती भिक्षा मागत ॥ पुढें मार्गी गमन करीत ॥ वाचे जप करीतसे ॥४॥

परी गौडबंगाल देश उत्तम ॥ समाचार कळला ग्रामोग्राम ॥ कीं गोपीचंद राजा नरोत्तम ॥ योगींद्रनीति आचरला ॥५॥

गांवोगावींचे सकळ जनीं ॥ ऐकतां विव्हळ होती मायापूर्ण ॥ कन्येसमान केलें पालन ॥ सकळ प्रजेचे रायानें ॥७॥

आतां ऐसा राजा मागुती ॥ होणार नाही पुढतपुढती ॥ ऐसे म्हणोनि आरबंळती ॥ लोक गावींचे सकळिक ॥८॥

असो तो ज्या गांवीं जात ॥ त्या गावींचे लोक पुढें येत ॥ म्हणती महाराजांनीं राहावे येथ ॥ योग पूर्ण आचरावा ॥९॥

नाना पदार्थ पुढें आणिती ॥ परी तो न घे कदा नृपती ॥ भिक्षा मागुनि आहारापुरती ॥ पुढे मार्गी जातसे ॥१०॥

शेटसावकार मोठमोठे ॥ बोळवीत येती तया वाटे ॥ पुनः परता वागवाटें ॥ बोलतती रायासी ॥११॥

हे महाराजा तुम्हांवीण ॥ प्रजा दिसत आहे दीन ॥ जैसें शरीर प्राणविण ॥ नीचेष्टित पडतसे ॥१२॥

तैसी गति प्रजेसी झाली ॥ जरी तुम्ही जातां आमुची माउली ॥ तरी योग साधुनि पुनः पाउलीं ॥ दर्शन द्यावें आम्हातें ॥१३॥

अवश्य म्हणूनी नृपनाथ ॥ बोळवीतसे समस्त ॥ ऐसें रायासी गांवोंगांवीं होत ॥ अति गुंतीं चालावया ॥१४॥

असो ऐसें बहुत दिनीं ॥ स्वराज्याची सीमा उल्लंघूनी ॥ गौडबंगाल देश टाकूनि ॥ कौलबंगाली संचरला ॥१५॥

त्याही कौलबंगाललांत ॥ गांवोगांवीं हा वृत्तांत ॥ प्रविष्ट झाला लोकां समस्त ॥ चकचकिताती अंतरी ॥१६॥

म्हणती गोपीचंद रायासमान ॥ होणार नाहीं राजनंदन ॥ अहा गोपीचंद प्रज्ञावान ॥ धर्मदाता सर्वदा ॥१७॥

असो कौलबंगालींचा नृपती ॥ पौलपट्टण ग्रामीं वस्ती ॥ तेथें भगिनी चंपावती ॥ गोपीचंदाची नांदतसे ॥१८॥

तिलकचंद श्वशुर नामीं ॥ महाप्रतापी युद्धधर्मी ॥ जैसा गोपीचंद संपत्तीं उत्तमीं ॥ तैशाचि नीतीं तो असे ॥१९॥

गज वाजी अपरिमित ॥ शिबिका नाना दिव्य रथ ॥ धनभांडारें अपरिमित ॥ राजसदनें भरलीं तीं ॥२०॥

किल्ले कोट दुर्ग विशाळ ॥ कौलबंगाल देश सबळ ॥ तया देशींचा तो नृपाळ ॥ तिलकचंद मिरविला ॥२१॥

एक लक्ष सहस्त्रशत लक्ष ॥ सबळ पृतनेचा असे दक्ष ॥ परी ती पृतना नव्हे प्रत्यक्ष ॥ काळ शत्रूचा मिरवतसे ॥२२॥

तया गृहीं ती चंपावती ॥ सासुरवासिनी परम युवती ॥ नणंदा जावा भावांप्रती ॥ देवांपरी मानीतसे ॥२३॥

परमप्रतापी गर्जत काळ ॥ सासुसासरे असती सबळ ॥ तेथेंही वृत्तांत समस्तां सकळ ॥ गोपीचंदाचा समजला ॥२४॥

समजला परी करिती टीका ॥ म्हणती अहा रे नपुंसका ॥ ऐसें राज्य सोडोनि लेकां ॥ भीक मागणें वरियेलें ॥२५॥

अहा मृत्यू आला जरी ॥ तरी भिक्षाझोळी न वंचावी करीं ॥ क्षत्रिय धर्मदाय शरीरीं ॥ भीक मागणें नसेचि ॥२६॥

अहा जन्मांत येऊनि काय केलें ॥ क्षात्रकुळा दूषण लाविलें ॥ आमुचे मुखासी काळें लाविलें ॥ पिशुन केलें जन्मांत ॥२७॥

म्हणतील सोयरा तुमचा कैसा ॥ नपुंसक झाला वेडापिसा ॥ वैभव टाकूनि देशोदेशा ॥ भीम मागे घरोघरीं ॥२८॥

तो जन्मतांचि कां नाहीं मेला ॥ क्षत्रियकुळातें डाग लाविला ॥ आतां स्वमुखा दाविणें कशाला ॥ श्लाघ्य दिसेना आमुतें ॥२९॥

ऐसें आतां बहुतां रीती ॥ लोक निंदितील आम्हांप्रती ॥ अहा कैसी ती मैनावती ॥ सुत दवडिला तिनें हा ॥३०॥

अहा पुत्रा देऊनि देशवटा ॥ आपण बैसली राजपटा ॥ जालिंदर हातीं धरुनि गोमटा ॥ भ्रष्ट केलें राज्यासी ॥३१॥

श्रेया सांडूनि रत्नवाटी ॥ हातीं घेतली कैसी नरोटी ॥ कनक टाकूनि चिंधुटी ॥ भाळी बांधी प्रीतीनें ॥३२॥

अहा जालिंदर कोणता निका ॥ भिकार वाईट मिरवे लोकां ॥ हातीं धरिला समूळ रोडका ॥ डोई बोडका शिखानष्ट ॥३३॥

ऐसियाच्या लागूनि ध्यानीं ॥ घरासि लाविला आपुल्या अग्नी ॥ आतां काळें तोंड करुनी ॥ जगामाजी मिरवतसे ॥३४॥

अहा माय नव्हे ती लांब म्हणावी ॥ स्वसुत जिनें केला गोसावी ॥ लट्टाश्रमाच्या लागूनि पायीं ॥ विघ्न आणिलें राज्यांत ॥३५॥

आतां कोण तिचा बाप ॥ उभा राहिला बलाढ्य भूप ॥ राज्य हरुनि खटाटोप ॥ देशोधडी लावील कीं ॥३६॥

ऐसी वल्गना बहुत रीतीं ॥ एकमेक स्वमुखें करिती ॥ तें ऐकूनि चंपावती ॥ क्षीण चित्तीं होतसे ॥३७॥

मनींच्या मनीं आठवूनि गुण ॥ बंधूसाठीं करी रुदन ॥ नणंदा जावा विशाळ बाण ॥ हदयालागीं खोंचिती ॥३८॥

म्हणती भावानें उजेड केला ॥ कीर्तिध्वज उभारिला ॥ राज्य सांडूनि हात भिकेल ॥ ओढवितो लोकांसीं ॥३९॥

मायबंधूंनी दिवटा लाविला ॥ तिहीं लोकीं उजेड केला ॥ आतां उजेड इचा उरला ॥ हेही करील तैसेंचि ॥४०॥

अहा माय ती हो रांड ॥ जगीं ओढविलें भांड ॥ आतां जगीं काळें तोंड ॥ करुनियां मिरवते ॥४१॥

ऐसे दुःखाचे देती घाव ॥ हदयीं खोंचूनि करिती ठाव ॥ बोलणें होतसे शस्त्रगौरव ॥ दुःख विषमारापरी ॥४२॥

येरीकडे गोपीचंद ॥ पाहता पाहातां ग्रामवृंद ॥ पौलपट्टणीं येऊन शुद्ध ॥ पाणवठी बैसला ॥४३॥

हस्तें काढूनि शिंगीनाद ॥ वाचे सांगत हरिगोविंद ॥ परी स्वरुपामाजी प्रतापवृंद ॥ झांकला तो जाईना ॥४४॥

कीं अर्कावरी अभ्र तेवीं तो नृपनाथ ॥ पाणवठ्यातें विराजत ॥ तों परिचारिका अकस्मात ॥ चंपावतीच्या पातल्या ॥४६॥

त्यांनीं येतांचि देखिला नयनीं ॥ देखतांचि राव ओळखिला चिन्हीं ॥ मग त्या तैशाचि परतोनी ॥ राजसदना पैं गेल्या ॥४७॥

सहराया सकळांसी ॥ वृत्तांत सांगती त्या युवतींसी ॥ कीं गोपीचंद पाणवठ्यासी ॥ येवोनियां बैसला ॥४८॥

ऐसा वृत्तांत रायें ऐकून ॥ मग चित्तीं झाला क्षीण ॥ म्हणे मुखासी काळें लावून ॥ आमुचे गांवीं कां आला ॥४९॥

आला परी लोकांत ॥ करील आमुची अपकीर्त ॥ संचरोनि पट्टणांत ॥ भीक मागेल गृहोगृहीं ॥५०॥

लोक म्हणतील अमक्याच्या अमुक ॥ घरोघरीं मागतो भीक ॥ काळें करुनि आमुचें मुख ॥ जाईल मग पुढारां ॥५१॥

अहा राया ऐसें करणें होतें ॥ तरी कासया आलासी येथें ॥ स्वदेशीं चोरोनियां गुप्त ॥ भीक मागावी सुखानें ॥५२॥

सकळ राजसदनींचीं माणसें ॥ वेडाळपणीं बोलती त्यास ॥ तिलकचंद येऊनि त्या समयास ॥ गृहमनुष्यां सांगतसे ॥५३॥

म्हणे आतां गोपीचंद ॥ भीक मागेल गांवांत प्रसिद्ध ॥ परी जगांत आपुलें नांव शुद्ध ॥ अपकीर्ति मिरवेल ॥५४॥

तरी आतां पाचारुन ॥ अश्वशाळेंत ठेवा आणून ॥ तेथें तयातें घालूनि भोजन ॥ बोळवावें येथून ॥५५॥

ऐसें सांगूनि नृपें सर्वाला ॥ राव सभास्थानीं गेला ॥ येरीकडे परिचारिला ॥ पाठविलें बोलावूं ॥५६॥

परिचारिका जाऊनि तेथें ॥ म्हणती महाराजा नृपनाथें ॥ बोलाविले आहे तुम्हांतें ॥ चंपावतीचे भेटीसी ॥५७॥

राव म्हणे आम्ही गोसावी ॥ आम्हां कैंची भगिनी ताई माई ॥ घरघर बाप घरघर बाप घरघर आई ॥ भरला असे विश्वातें ॥५८॥

परी आतां असो चंपावती ॥ बोलावीतसे आम्हाप्रती ॥ तरी भेटोनि तिये युवती ॥ पुढें मार्ग क्रमावा ॥५९॥

ऐसें म्हणोनि परिचारिकांसहित ॥ चालता झाला नृपनाथ ॥ परिचारिका पश्चिम द्वारांत ॥ त्यासी घेवोनि जाताती ॥६०॥

अश्वशाळेमाजी नेवोन ॥ बैसविला राजनंदन ॥ परिचारिका म्हणती येथें ॥ धाडून देऊं चंपावतीतें ॥६१॥

तुम्ही बैसलां तैसेंचि बैसावें ॥ भेटीसी येतील येथें सर्व ॥ ऐसा परिचारिका दावूनि भाव ॥ सदनामाजी संचरल्या ॥६२॥

सकळांसी सांगितला वृत्तांत ॥ कीं राव बैसविला अश्वशाळेंत ॥ मग राजकांतेनें त्वरित ॥ अन्नपात्र भरियले ॥६३॥

तरुणपणाजोगें पात्र भरोन ॥ परिचारिकेकरीं शीघ्र ओपून ॥ धाडिती झाली नितंबिन ॥ अश्वशाळेंत तत्त्वतां ॥६४॥

तंव ती परिचारिका घेवोनि अन्न ॥ अश्वशाळेत आली लगबग करोन ॥ म्हणे महाराजा भोजना अन्न ॥ पाठविलें तुम्हासी ॥६५॥

तें पात्र पुढें ठेवोन ॥ मग परिचारिका म्हणे करा भोजन ॥ भोजन झालिया भेटीकारण ॥ चंपावती येईल कीं ॥६६॥

राव विचार करी मानसीं ॥ अहा आदर आहे संपतीसी ॥ व्याही विहिणी खाथासी ॥ संपत्तीसी मिळताती ॥६७॥

तरी आतां असो कैसें ॥ आपण घेतला आहे संन्यास ॥ शत्रुमित्र सुखदुःखास ॥ समानापरी लेखावे ॥६८॥

तरी मानापमान उभे राहटें ॥ हे प्रपंचाची मिरवे कोटी ॥ तरी ऐसियासी आधीं कष्टी ॥ आपण कशास व्हावें हो ॥६९॥

मान अपमान दोन्ही समान ॥ पाळिताती योगीजन ॥ ऐसेपरी लक्षूनि मन ॥ भोजनातें बैसला ॥७०॥

मनांत म्हणे चैतन्यब्रह्म ॥ तयाचें जीवन हें अन्नब्रह्म ॥ स्वरुपब्रह्मींचें जीवनब्रह्म ॥ नामब्रह्म मिरवीतसे ॥७१॥

तरी अन्नब्रह्म धिक्कारुन ॥ मग कैंचे पाहावें सुखसंपन्न ॥ ऐसा विचार करुन ॥ भोजनातें बैसला ॥७२॥

येरीकडे अंतःपुरांत ॥ स्त्रिया निघोनि गवाक्षद्वारांत जीवनब्रह्म ॥ पाहती नृपनाथ नेत्रीं दीक्षा पाहती ॥७३॥

मग ऐकेकी बोलती वचन ॥ अहा हें काय निर्लज्जपण ॥ सोयरियावरीं अश्वशाळेंत बैसोन ॥ भोजन करितो करंटा ॥७४॥

एक म्हणती चंपावतीसी ॥ वेगें आणावी या ठायासी ॥ ऐकोनि नणंदेनें त्वरेंसीं ॥ धांव घेतली तिजपासीं ॥७५॥

हस्तीं धरुनि चंपावतीसी ॥ वेगें मेळीं आणिले निगुतीसी ॥ मग हस्त उचलोनि तियेसी ॥ रयातें दाविल्या जाहल्या ॥७६॥

तीस घेवोनि शेजारासी ॥ पाहुती गवाक्षद्वारासी ॥ परी बोलू बोलती कुअक्षरासी ॥ नाम येवोनि बैसला ॥ अश्वशाळेमाझारी ॥७८॥

अहा जळो जळो याचें जिणें ॥ केवढें वैभव सोडून ॥ आतां हिंडतो दैन्यवाणा ॥ श्वानासमान घरोघरीं ॥७९॥

म्हणवीत होता प्रजानाथ ॥ काय मिळालें अधिक यांत ॥ भणंगासमान दिसे आम्हांत ॥ जैसा तस्कर धरियेला ॥८०॥

परी जैसें तैसें असो कैसें ॥ कासया आला सोयरेगृहास ॥ येवोनि बैसला अश्वशाळेस ॥ भोजन करितो निर्लज्ज ॥८१॥

ऐसें नानापरी युवती ॥ कीटकशब्दें वाखाणिती ॥ तें ऐकोनि चंपावती ॥ परम दुःखी झालीसे ॥८२॥

प्रथमचि चंपावती गोरटी ॥ बंधूतें पाहतां निजदृष्टीं ॥ परम झाली होती कष्टी ॥ दुःख तयाचें पाहोनी ॥८३॥

त्यावरी नणंदा जावा पिशुन ॥ दुःखलेशीं बोलती वचन ॥ परी शब्द नसती ते बाण ॥ हदयामाजी खडतरती ॥८४॥

तेणेंकरुनि विव्हळ झाली ॥ पश्चात्तापें परम तापली ॥ मग स्त्रीमंडळ सोडूनि वहिली ॥ सदना आली आपुल्या ॥८५॥

येतां झाली जीवित्वा उदार ॥ वेगें शस्त्र घेतलें खंजीर ॥ करीं कवळूनि क्षणें उदर ॥ फोडिती झाली बळानें ॥८६॥

खंजीर होतां उदरव्यक्त ॥ जठर फोडोनि बाहेर येत ॥ क्षणेंचि झाली प्राणरहित ॥ सदनीं रक्त मिरविलें ॥८७॥

येरीकडे अश्वशाळेंत ॥ परिचारिकेसी म्हणे नृपनाथ ॥ भेटवीं मातें चंपावतीस ॥ चल जाऊं दे आम्हासी ॥८८॥

येरी म्हणती त्या शुभाननी ॥ चंपावती सासुरवासिनी ॥ त्यावरी अश्वशाळेलागुनी ॥ कैसे येथें येईल ॥८९॥

परी आतां असो कैसे ॥ तुम्ही वस्तीस असा या रात्रीस ॥ आम्ही सांगूनि चंपावतीस ॥ गुप्तवेषें आणूं कीं ॥९०॥

ऐसें ऐकोनि राये वचन ॥ म्हणे राहीन आजिचा दिन ॥ तरी आतांचि जाऊन ॥ श्रुत करावें तियेसी ॥९१॥

अवश्य म्हणुनि शुभाननी ॥ आताचि सांगूं तियेलागुनी ॥ रात्रीमाजी येऊं घेऊनी ॥ भेटीलागीं महाराजा ॥९२॥

ऐसें बोलोनि त्या युवती ॥ पाहत्या झाल्या चंपावती ॥ तंव खंजीर खोवोनि पोटीं ॥ महीवरी पडलीसे ॥९३॥

तें पाहुनि शब्दकोल्हाळी ॥ धावती झाली स्त्रीमंडळी ॥ प्राणगत पाहतां बाळी ॥ एकचि कल्होळ माजविला ॥९४॥

रुधिराचें तळें सांचलें ॥ जठर अवघें बाहेर पडलें ॥ तें पाहोनि युवती वहिलें ॥ शंखध्वनि करिताती ॥९५॥

सासु सासरे भावे दीर ॥ पति नणंदा दाटल्या जावा चाकर ॥ म्हणती बंधूकरितां साचार ॥ उदार झाली चंपावती ॥९६॥

मग बोलूं नये तेंचि बोलती ॥ म्हणती अधम मंदमती ॥ कोणीकडूनि या क्षितीं ॥ दुष्ट नष्ट भ्रष्ट आला ॥९७॥

आपुल्या सदनीं अग्नि लाविला ॥ शेवटीं लावावया येथें आला ॥ तरी त्यातें बाहेर घाला ॥ मुख पाहों नका हो ॥९८॥

एक म्हणती तयाकरितां ॥ चंपावतीनें केली कर्तव्यता ॥ तरी तिच्यासमान त्याची अवस्था ॥ करोनि बोळवा तिजसंगें ॥९९॥

ऐसे नाना तर्ककुतर्क ॥ करोनि मारिती हंबरडा हांक ॥ एकचि कोल्हाळ करिती सकळिक ॥ अहा अहा म्हणोनी ॥१००॥

कोणी हंबरडा हाणिती बळें ॥ कोणी पिटिती वक्षःस्थळें ॥ कोणी महीं आपटिती भाळें ॥ मूर्च्छागत पडताती ॥१॥

कोणी आठवूनि रडती गुण ॥ कोणी रडताती चांगुलपण ॥ कोणी म्हणती दैवहीन ॥ भ्रतार असे इयेचा ॥२॥

कोणी म्हणती अब्रूवान ॥ चंपावती होती उत्तम ॥ निजबंधूचे क्लेश पाहोन ॥ दिधला प्राण लज्जेनें ॥३॥

एक म्हणे चंपावती ॥ किती वर्णावी गुणसंपत्ती ॥ मृगनयनी जैसा हस्ती ॥ स्त्रियांमाजी मिरवतसे ॥४॥

एक म्हणती सदा आनंदी असून ॥ पहात होतें हास्यवदन ॥ सदा हर्षित असे गमन ॥ हस्ती जेवीं पृतनेचा ॥५॥

एक म्हणे चांगुलपर्णी ॥ घरांत मिरवें जेवीं तरणी ॥ एक म्हणे वो शुभाननी ॥ किती मृदु कोकिळा ॥६॥

एक म्हणती सासुरवास ॥ असतां नाहीं झाली उदास ॥ ईश्वरतुल्य मानूनि पुरुषास ॥ शुश्रुषा करी वडिलांची ॥७॥

ऐसें म्हणोनि आक्रंदती ॥ अवघे एकचि कोल्हाळ करिती ॥ तो नाद अश्वशालेप्रती ॥ अकस्मात आदळला ॥८॥

अश्वशाळे गौडनाथ ॥ अश्वरक्षकालागीं पुसत ॥ एवढा कोल्हाळ कां सदनांत ॥ झाला आहे कळेना ॥९॥

परी तो सर्वांठायी बोभाट ॥ झाला आहे गांवांत प्रविष्ट ॥ कीं भावाकरितां अति कष्ट ॥ जीवित्वातें दवडिलें ॥११०॥

तें अश्वरक्षकांसी होतां श्रवण ॥ पुसतां सांगती वर्तमान ॥ म्हणती नाथा जीव राणीनें ॥ बंधूकारणें दीधला ॥११॥

नृप म्हणे रे कवण राणी ॥ कोण बंधू कवणस्थानीं ॥ येरु म्हणती ऐकिलें कानी ॥ चंपावती राणी ती ॥१२॥

तियेचा बंधु झाला पिसा ॥ सोडूनि गेला राजमांदुसा ॥ म्हणोनि वरोनि दुःखलेशा ॥ जीवित्व त्यागिलें रांडकीने ॥१३॥

येरु म्हणे बंधु कोण ॥ ते म्हणती त्रिलोकचंदनंदन ॥ गोपीचंद ऐसें नाम ॥ जगामाजी मिरवतसे ॥१४॥

ऐसें ऐकोनि नृपनाथ ॥ नयनीं लोटले अश्रुपात ॥ चित्तीं म्हणे वो बाई घात ॥ मजसाठीं कां केला ॥१५॥

मग चंपावतीचे आठवूनि गुण ॥ गोपीचंद मोहें करी रुदन ॥ अहा मजसाठीं दिधला प्राण ॥ हें अनुचित झालें हो ॥१६॥

तरी आतां महीवरती ॥ माझी झाली अपकीर्ती ॥ आणिक सोयरे दुःख चित्तीं ॥ मानितील बहुवस ॥१७॥

मी येथें आलों म्हणोन ॥ चंपावतीनें दिधला प्राण ॥ हें दुःखा होईल कारण ॥ विसर पडणार नाहीं कीं ॥१८॥

ऐसा विचार करी चित्तांत ॥ परी नयनीं लोटले अश्रुपात ॥ येरीकडे संस्कारासी प्रेत ॥ चितामही चालिलें ॥१९॥

गोपीचंदही प्रेत पाहून ॥ करीत चालिला सवें रुदन ॥ परी चित्त वेधलें कल्पनेकरुन ॥ अपकीर्ति अवघी जाहली ॥१२०॥

तरी आतां असो कैसें ॥ उठवावें स्वभगिनीसी ॥ आणि चमत्कार सोयर्‍यांसी ॥ दाखवावा प्रतापें ॥२१॥

आम्हीं जोग घेतला म्हणूनी ॥ तृणासमान मानिलें यांनीं ॥ तरी नाथपंथाची प्रतापकरणी ॥ निजदृष्टीं दावावी ॥२२॥

जैसा पार्वतीचा गोसावी ॥ परी दक्षें हेळितां तो जांवई ॥ जीवित्व हरुनि प्रताप महीं ॥ गाजविला तयानें ॥२३॥

कीं अष्टवक्र अष्टाबाळ ब्राह्मण ॥ कुरुप म्हणूनि केलें हेळण ॥ परी त्यानें प्रताप दाखवून ॥ विप्र मुक्त केले पैं ॥२४॥

कीं वामनरुप असतां सान ॥ बळीनें मानिलें तृणासमान ॥ परी आपुला प्रताप दाखवून ॥ पातालभुवनीं मिरविला ॥२५॥

कीं अगस्तीचा देह लहान ॥ अर्णवें मानिला तृण ॥ परी केशव म्हणतां नारायण ॥ आचमनातें उरला नसे ॥२६॥

कीं उदयतरुपोटीं ॥ लहान एकादशी गोरटी ॥ परी मृदुमान्या न सान दृष्टी ॥ पाहतां मृत्य वरियेला ॥२७॥

तो दशग्रीव राक्षसपाळ ॥ तृणतुल्य मानिला अनिलबाळ ॥ परी सकळ लंकेचा झाला काळ ॥ एकदांचि जाळिली ॥२८॥

तन्न्यायें आम्हां येथ ॥ झालें मानसन्मानरहित ॥ तरी आतां यांतें नाथपंथ ॥ निजदृष्टीं दाखवावा ॥२९॥

मग सहजस्थितीसवें ॥ स्मशानवटीं गेला राय ॥ प्रेतानिकट उभा राहे ॥ उभा राहूनि बोलतसे ॥१३०॥

म्हणे ऐका माझें वचन ॥ प्रेत करुं नका भस्म ॥ श्रीगुरु जालिंदर येथें आणून ॥ चंपावती उठवीन की ॥३१॥

अहा मी येथें समयीं असतां ॥ वायां जातसे भगिनी आतां ॥ मग व्यर्थ आचरुनि नाथपंथा ॥ सार्थक नाहीं मिरविलें ॥३२॥

कीं पाहा मातुळकुळ ॥ आस्तिकें रक्षिलें तपोबळें ॥ तेवीं येथें युवती निर्मळ ॥ चंपावती उठवीन मी ॥३३॥

कीं अहिरणी गुंतता हिरा ॥ हिरकणी काढी तया सत्वरा ॥ तेवीं येथें भगिनी सुंदरा ॥ चंपावती उठवीन मी ॥३४॥

कीं मोहरासवें सुत सगुण ॥ कदापि नव्हे भस्म ॥ तेवीं येथें सुमधुम ॥ चंपावती उठवीन मी ॥३५॥

ऐसें बोले सकळांकारणें ॥ परी अविश्वासी सकळ जन ॥ म्हणती मेलिया जीवित्व पूर्ण ॥ कदा काळी येईना ॥३६॥

कीं बाळल्या रुखालागी पाला ॥ आला ऐसा नाहीं ऐकिला ॥ हें तों न घडे कदा बोला ॥ धर्मनिष्ठ हा बोलतसे ॥३७॥

गोपीचंद म्हणे बोलतो सत्य ॥ परी मम गुरुचें प्रतापकृत्य ॥ वर्णन करितां सरस्वतीतें ॥ वाचा अपूर्ण मिरवतसे ॥३८॥

जेणें कानिफाचे अर्थालागुनी ॥ सकळ देव आणिले अवनीं ॥ आणिले परी पूर्णपणीं ॥ वृक्षालागी गोविलें ॥३९॥

सध्यां पहा रे मम प्रतापकरणी ॥ एकादश वर्षे गर्ती अवनीं ॥ अश्वविष्ठेंत राहिला मुनी ॥ प्रताप वर्णू केउता ॥१४०॥

तरी धैर्य धरुनि चार दिन ॥ करा प्रेताचें संगोपन ॥ श्रीजालिंदर येथें आणून ॥ उठवीन भगिनीसी ॥४१॥

परी न ऐकता अविश्वासी ॥ शुभा रचिल्या स्मशानमहीसी ॥ प्रेत ठेवूनि ते चितेसीं ॥ अग्नि लावूं म्हणताती ॥४२॥

तें पाहूनि गोपीचंद ॥ मग आपण चित्तेंत बैसूनि शुद्ध ॥ म्हणे अग्नि लावा प्रसिद्ध ॥ भस्म करा मजलागीं ॥४३॥

मी भस्म झालिया पोटीं ॥ मग क्रोध न आवरे जालिंदरजेठी ॥ नगर पालथें घालूनि शेवटीं ॥ तुम्हां भस्म करील कीं ॥४४॥

ऐसें बोलतां गोपीचंद वचन ॥ क्रोधें दाटला तिलकचंद पूर्ण ॥ म्हणे गुरुचा प्रताप वर्णून ॥ फुगीरपण मिरवतसे ॥४५॥

तरी आम्हां सांगतोसी ऐसें ॥ करुनि दावीं चमत्कारास ॥ येरी म्हणे उत्तरासरसें ॥ बोलेन तैसें घडेल ॥४६॥

येरी म्हणे वाम कर ॥ काढूनि देतों जाई सत्वर ॥ पाहूं दे गुरुचा चमत्कार ॥ प्रेत रक्षूं आम्ही हें ॥४७॥

येरी म्हणे फार फार बरवें ॥ चंपावतीचें प्रेत रक्षावें ॥ मी हस्त दावूनि गुरुते भाव ॥ उपजवीन प्रेमाचा ॥४८॥

तिलकचंद पुत्रा सांगोनी ॥ वाम कर तियेचा दे काढूनी ॥ गोपीचंद चितासनींहूनी ॥ उठवूनियां बोळविला ॥४९॥

नाथ गोपीचंद घेऊनि कर ॥ पुढें चालिला मार्गावर ॥ एक कोस येतां नृपवर ॥ काय केलें इकडे ॥१५०॥

चितेमाजी घालूनि प्रेत ॥ डावलूनि गेले सकळ आप्त ॥ येरीकडे नृपनाथ ॥ हेळापट्टणी चालिला ॥५१॥

मार्गी येतां पांच कोस ॥ परी हें कळलें जालिंदरास ॥ मनांत म्हणे नव्हे सुरस ॥ गोपीचंद आल्यानें ॥५२॥

पिशुन करितील विचक्षणा ॥ नानापरींची होईल वल्गना ॥ आणि बाळ पावेल शोकस्थाना ॥ आप्तजनांपुढती ॥५३॥

ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ आपण चालिला कृपामूर्ती ॥ प्रयाळअस्त्र मंत्रविभूती ॥ चर्चूनियां निजभाळीं ॥५४॥

तरि ते प्रयाणअस्त्रमंत्र ॥ एकचि नैषधराजपुत्र ॥ जाणत होता अस्त्र पवित्र ॥ येरां माहीत नव्हतेंचि ॥५५॥

तें अस्त्र जालिंदरापासीं ॥ होतें अति उजळपणासीं ॥ प्रयाणभस्म लावितां बाळासी ॥ वातगती चालिला ॥५६॥

मग लोटतां एक निमिष ॥ धांवोनि आला शतकोश ॥ अकस्मात् गोपीचंदास ॥ निजदृष्टीनें देखिलें ॥५७॥

म्हणे वत्सा पुन्हां परतोन ॥ किमर्थ केलें आगमन ॥ चरणावरी भाळ ठेवोन ॥ वृत्तांत सर्व निवेदिला ॥५८॥

मग तो ऐकोनि वृत्तांत ॥ म्हणे तुझा मनोरथ सिद्ध करीन नृपनाथा ॥ नको करुं कांही चिंता ॥ पुनः फीर मागुता ॥५९॥

अवश्य म्हणोनि दोघे जण ॥ मार्गे करिते झाले गमन ॥ पौलपट्टणामाजी येवोन ॥ राजांगणीं संचरले ॥१६०॥

तंव ते आप्तांसहित मेळा ॥ घालूनि बैसले होते पाळा ॥ विव्हळ चित्तीं नाना बरळा ॥ रुदनशब्दें बोलती ॥६१॥

तों अकस्मात् देखिले द्वयनाथ ॥ महातपी दर्शनयुक्त ॥ देखतांचि तिलकचंद यथार्थ ॥ धाव पुढें घेतसे ॥६२॥

परमभक्ती करोनियां नमन ॥ त्वरें आणूनि कनकासन ॥ त्यावरी बैसवोनि अग्निनंदन ॥ पुढें उभा राहिला ॥६३॥

परी तो नमनादि आदर ॥ जैसा शठाचा शृंगार ॥ कीं ढिसाळपणीं ओस नगर ॥ तेवीं विनयभाव तो ॥६४॥

कीं अजाकंठींचे लंबस्तन ॥ कीं गारोडियाचें शूरत्व पूर्ण ॥ कीं वेश्येचें मुखमंडन ॥ तेवीं आदर नृपाचा ॥६५॥

कीं घटामाजी जैसा अर्क ॥ कीं हिंबराची सावली शीतळ देख ॥ कीं पिशाचबोलणें न सत्यवाक ॥ तेवीं दावी विनयभावातें ॥६६॥

कीं वृंदावनाचें गोमटें फळ ॥ कीं अर्कवृक्षी लोंबलें केळ ॥ कीं मैंदाचे गळां माळ ॥ तेवी विनयभावातें ॥६७॥

कीं बकाचें दिसे शुद्ध ध्यान ॥ परी अंतरी घोकीत वेंचीन मीन ॥ कीं तस्कराचें मौनसाधन ॥ तेवीं विनयभावातें ॥६८॥

कीं अर्थसाधक श्रोता पूर्ण ॥ परी घातें वेगे घेणार प्राण ॥ तयाचें रसाळ भाषण ॥ दावी विनयभावातें ॥६९॥

कीं गोरक्षकाचें ऊर्ध्वगायन ॥ तेथें कैंचें पहावें तानमान ॥ तेवीं त्या राजाचा सन्मान ॥ दावी विनयभावातें ॥१७०॥

कीं उदधीचें द्रोणांत जळ ॥ कीं कनकतुल्य पिवळा पितळ ॥ कीं विनयाची गोडी बहुरसाळ ॥ तेवीं विनयभावातें ॥७१॥

कीं घररिघेचे सवाष्णपण ॥ कीं भोंद्याचें देवतार्चन ॥ कीं म्हशाचें गण्या नाम ॥ तेवीं विनयभावातें ॥७२॥

तन्न्यायें तो नृपती ॥ तिलकचंद उभा भक्तीं ॥ परी भावना सकळ नाथाप्रती ॥ कळूनि आली तयाची ॥७३॥

म्हणे राया चंपावती ॥ ज्ञानकळा सगुण युवती ॥ ऐसी जाया गृहाप्रती ॥ साजेल मातें दिसेना ॥७४॥

जैसी शिवसाळुंका सुरगणीं ॥ परी ती स्थापावी खडकीं नेऊनी ॥ तेवीं सत्य या सदनीं ॥ चंपावती साजेना ॥७५॥

गर्दभा काय चंदनलेप ॥ मर्कट व्यर्थ गीर्वाण भाष उमोप ॥ वायसा जाण कनकपिंजरुप ॥ कदाकाळीं घडेना ॥७६॥

तन्न्यायें चंपावती ॥ तुझे गृहीं असे युवती ॥ जैसी मैंदगृहा वसती ॥ मनहीन मिरवतसे ॥७७॥

परी आतां असो कैसें ॥ काय करावें ब्रह्मतंत्रास ॥ मग पाहूनि गोपीचंदवक्त्रास ॥ हस्त देई म्हणतसे ॥७८॥

मग हस्त काढूनि दृष्टी ॥ देता झाला करसंपुटी ॥ शव जाणूनि पोटीं ॥ उच्चार न करी रायातें ॥७९॥

मग कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ मंत्रप्रयोग बोले होटीं ॥ सकळ संजीवनीची राहटी ॥ प्रोक्षीतसे भुजातें ॥१८०॥

भस्म भुजेसी होतां सिंचन ॥ हांक मारीत तयेकारण ॥ हांकेसरशी त्वरें उठोन ॥ चरणीं माथा ठेवीतसे ॥८१॥

अहा जाज्वल्य संजीवनी ॥ क्षणांत उठली राजपत्नी ॥ जैसा शुक्रें कच मुखांतूनी ॥ दोन वेळां उठविला ॥८२॥

तोचि न्याय येथें झाला ॥ सकळांलागीं भाव ठसला ॥ अहा जालिंदरनाथ भला ॥ पूर्ण ब्रह्म म्हणवूनी ॥८३॥

मग लागवेगें सकळ उठूनी ॥ श्रीनाथाच्या लोटले चरणीं ॥ म्हणती अपार केली करणी ॥ शुक्र प्रत्यक्ष कलीचा हा ॥८४॥

मग समस्त म्हणती फार अपूर्व ॥ कौतुक दावी गोपीचंदराव ॥ धनसंपत्तीतें काय करावें ॥ टाकूनि जावें सर्वस्वी ॥८५॥

मग सर्व जग बोले राया भलें ॥ पश्चात्तापें पूर्ण तापलें ॥ परी तें स्मशानवैराग्य ठेलें ॥ पुन्हां जैसें तैसेंचि ॥८६॥

कीं करी आव्हानिला अति निर्मळ ॥ परि सर्वेंचि गंधमोरी लोळे ॥ उकिरड्यांत उतावेळ ॥ विष्ठाभक्षण आवडतसे ॥८७॥

तन्न्यायें सर्व लोक ॥ बोलती पश्चात्तापें दोदिक ॥ परी त्यांचा सुटे न भोगितां नरक ॥ प्रारब्धयोग तयांचा ॥८८॥

असो ऐसी प्रारब्धकरणी ॥ श्रीजालिंदर जाय उठवूनि ॥ मग उठता झाला कनकासनीं ॥ हेळापट्टणीं जावया ॥८९॥

मग तो तिलकचंद नृपती ॥ अभिमान दवडूनि झाला गलती ॥ सलीलपणीं पदावरती ॥ मस्तक ठेवी सप्रेम ॥१९०॥

म्हणे महाराजा मी पतित ॥ राजवैभवें झालों उन्मत्त ॥ लघु मानिला गोपीचंदनाथ ॥ तरी क्षमेंतें वरीं आतां ॥९१॥

तुम्ही दयाळू कनवाळू संत ॥ मायेडूनि मायावंत ॥ तरी बाळाचे अन्याय यथार्थ ॥ उदरामाजी सांठवा ॥९२॥

ऐसें बोलूनि नम्रोत्तर ॥ चरणीं मौळी वारंवार ॥ ठेवूनि म्हणे आजची रात्र ॥ वस्ती करा या ठायीं ॥९३॥

ऐसें ऐकूनि तयाचें वचन ॥ बोलता झाला अग्निनंदन ॥ चंपावतांचे हस्तकरुन ॥ पाकनिष्पत्ती करीं कां ॥९४॥

अवश्य म्हणूनि तिलकचंद ॥ चंपावतीसी सांगे सदगद ॥ तीतें सांगूनि पाक प्रसिद्ध ॥ करविला नेटका ॥९५॥

मग चंपावती भ्रतारासहित ॥ बैसविली स्वपंक्तींत ॥ आपुला अनुग्रह देऊनि तीतें ॥ नाथपंथीं मिरविली ॥९६॥

आपुलें मुखींचा उच्छिष्ट ग्रास ॥ संजीवनीप्रयोगप्रसादास ॥ देऊनि केलें अमरपणास ॥ मैनावतांपरी सिंचिली ॥९७॥

ऐसे रीतीं सारुनि भोजन ॥ विडे घेतले त्रयोदशगुण ॥ राया तिलकचंदा भाषण ॥ करिता झाला मुनिराज ॥९८॥

म्हणे ऐक बा सर्वज्ञराशी ॥ गोपीचंद जातो पूर्ण तपासी ॥ तरी सांभाळीं याचे राज्यपदासी ॥ बाळ अज्ञान असे याचें ॥९९॥

तुझा प्रताप महीतें संपूर्ण ॥ शत्रु न येती तेणेंकरुन ॥ मीही येथें षण्मास राहुन ॥ सर्व अर्थ पुरवीन कीं ॥२००॥

परी राया षण्मासांसाठीं ॥ मीही जाईन तीर्थलोटीं ॥ परी मुक्तचंद पडतां संकटीं ॥ धांव घालीं तूं येथें ॥१॥

ऐसें बोलतां अग्निसुत ॥ अवश्य बोले तो नृपनाथ ॥ यावरी राहुनि एक रात्र ॥ निघते झाले उभयतां ॥२॥

करोनि जालिंदरा नमन ॥ गोपीचंद करिता झाला गमन ॥ जालिंदरही मार्ग धरोन ॥ हेळापट्टणी चालिला ॥३॥

तिलकचंद नृपनाथा ॥ बोळवोनि आला स्वगृहांत ॥ येरीकडे मैनावतीसुत ॥ मुक्काम मुक्काम साधीतसे ॥४॥

ऐसिया राहणीं मार्ग क्रमोनी ॥ राव गेला बद्रिकाश्रमीं ॥ बद्रिकेदार भावें नमोनी ॥ तपालागीं बैसला ॥५॥

लोहकंटकीं पादांगुष्ठ ॥ ठेवोनि तप करी वरिष्ठ ॥ येरीकडे जालिंदर वाटे ॥ येवोनियां पाहोंचला ॥६॥

तेथें राहूनि षण्मास प्रीतीं ॥ मुक्तचंद उपदेशोनि अर्थाअर्थी ॥ कानिफासह शिष्यकटकाप्रती ॥ घेवोनियां चालिला ॥७॥

नाना तीर्थे करी भ्रमण ॥ द्वादश वर्षे गेलीं लोटोन ॥ शेवटीं बद्रिकाश्रम पाहोन ॥ गोपीचंद भेटला ॥८॥

मग तैं तपाचा उचित अर्थ ॥ उद्यापना देव समस्त ॥ पाचारोनि स्वर्गस्थ ॥ गौरविले आदरानें ॥९॥

महाविष्णु महेश सविता ॥ अश्विनी वरुण अमरनाथा ॥ भेटवोनि समस्त दैवतां ॥ सनाथपणीं मिरवला ॥२१०॥

सकळ विद्येचा समारंभभार ॥ अभ्यासविला तो नृपवर ॥ पुन्हां दैवतां आणोनि सत्वर ॥ वरालागीं ओपिलें ॥११॥

असो येथोनि गोपीचंदाख्यान ॥ संपलें पुढें करा श्रवण ॥ श्रीगोरक्ष स्त्रीराज्याकारणें ॥ जाईल गुरु आणावया ॥१२॥

तरी आतां अत्यदभुत ॥ श्रोत्यां सांगेल धुंडीसुत ॥ मालू ऐसें नाम ज्यातें ॥ नरहरिवंशीं मिरवलें ॥१३॥

स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ अष्टादशाध्याय गोड हा ॥२१४॥

॥ नवनाथभक्तिसार अष्टादशाध्याय समाप्त ॥